ID73 Prawa i obowiązki pracownika - prawo do urlopu
Strona: 1/4
(9137 wszystkich słów w tym tekście.)
(7735 raz(y) oglądano.)
Urlop wypoczynkowy przywilejem pracownika
Urlop wypoczynkowy jest ustawowym płatnym zwolnieniem pracownika od obowiązku świadczenia pracy u danego pracodawcy, przysługującym corocznie w celu wypoczynku i regeneracji sił. Prawo do urlopu przysługuje wyłącznie pracownikowi świadczącemu pracę w ramach stosunku pracy, tj. zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Nie przysługuje osobom wykonującym pracę na podstawie umów cywilnoprawnych (umowy zlecenia, agencyjna, o dzieło), chyba że przewidziały to strony, na umówionych warunkach, w łączącej je umowie.
Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego
Ustawa z 26 czerwca - Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) w art. 153 § 1 przyznaje pracownikowi prawo do pierwszego urlopu z upływem sześciu miesięcy pracy (tzw. urlop cząstkowy) w wymiarze połowy urlopu przysługującego mu po przepracowaniu roku.
Jako pierwszy urlop pracownika należy rozumieć ten, do którego pracownik nabywa prawo, gdy podejmie zatrudnienie po raz pierwszy w swoim życiu zawodowym lub gdy wprawdzie podejmuje kolejne zatrudnienie, ale u poprzednich pracodawców nie nabył jeszcze prawa do pierwszego urlopu. Zsumowania okresów zatrudnienia u obecnego i poprzednich pracodawców dokonuje się bez względu na przerwy w zatrudnieniu oraz sposób ustania stosunku pracy (art. 1541 k.p.).
Pracownikowi przysługuje pierwszy urlop u tego pracodawcy, u którego upływa wymagany (6-miesięczny lub roczny) okres zatrudnienia. W przypadku wykorzystania urlopu cząstkowego, po upływie dalszych sześciu miesięcy pracownik ma prawo do drugiej części urlopu, stanowiącej uzupełnienie przysługującego mu pełnego wymiaru.
Przykład
Absolwentka średniej szkoły ogólnokształcącej podjęła pierwszą pracę 1 sierpnia 2000 r. na okres próbny do 30 września 2000 r., a następnie od 1 października 2000 r. zawarła umowę na czas określony do 31 grudnia 2000 r. Po rozwiązaniu umowy z upływem tego terminu podjęła 1 stycznia 2001 r. pracę u innego pracodawcy na czas nie określony. W takiej sytuacji od 1 lutego 2001 r. mogła wykorzystać urlop wypoczynkowy w połowie wymiaru przysługującego po roku pracy, tzn. dziewięć dni roboczych. Jeżeli pozostanie w zatrudnieniu u tego samego pracodawcy, nabędzie prawo do urlopu w pełnym wymiarze, tzn. 18 dni roboczych, 31 lipca 2001 r.
Warto zwrócić uwagę, że pracownik ma możliwość, ale nie ma prawnego obowiązku, wykorzystania cząstkowego urlopu po pierwszych sześciu miesiącach zatrudnienia. Jeżeli z tego uprawnienia nie skorzysta, po roku pracy nabędzie prawo do urlopu w pełnym, właściwym dla niego wymiarze.
Prawo do kolejnego urlopu, zgodnie z art. 153 § 3 k.p., pracownik uzyskuje w każdym następnym roku kalendarzowym, tzn. po 1 stycznia, jeżeli w tym dniu pozostaje w zatrudnieniu. W razie zaś podjęcia zatrudnienia w trakcie roku kalendarzowego nabywa prawo do urlopu z chwilą rozpoczęcia pracy, jeżeli oczywiście ma co najmniej roczny staż pracy.
O nabyciu prawa do urlopu - pierwszego lub kolejnego - decyduje nie faktyczne świadczenie pracy, lecz samo trwanie stosunku pracy. Niekiedy trwaniem stosunku pracy, podczas którego powstaje prawo pracownika do urlopu mimo niewykonywania pracy, jest na przykład okres choroby pracownika lub sprawowania osobistej opieki nad chorym członkiem rodziny, a także inna usprawiedliwiona nieobecność pracownika w pracy.
Wymiar urlopu
Kodeks pracy w art. 154 § 1 szczegółowo ustala wymiar urlopu wypoczynkowego.
Wynosi on:
- 18 dni roboczych - po roku pracy,
- 20 dni roboczych - po 6 latach pracy,
- 26 dni roboczych - po 10 latach pracy.
Za dni robocze uznawane są wszystkie dni, z wyjątkiem niedziel i świąt określonych w odrębnych przepisach. Do urlopu nie wlicza się dni wolnych od pracy, w których praca nie jest wykonywana zgodnie z ustalonym u pracodawcy rozkładem czasu pracy w pięciodniowym tygodniu pracy. Reguła ta odnosi się do pracowników, których urlop liczony jest w dniach roboczych, natomiast nie ma zastosowania, w sytuacji gdy wymiar urlopu oblicza się w tygodniach (np. w stosunku do nauczycieli).
Zasada ustalania stażu pracy, od którego zależy wymiar urlopu wypoczynkowego pracownika, wynika z art. 1541 k.p. Przepis ten wprowadza uzależnienie wymiaru urlopu pracownika od ogólnego stażu pracy i stanowi, że wszystkie okresy zatrudnienia podlegają zsumowaniu, bez względu na długość przerw między nimi i sposób ustania stosunku pracy.
Nie ma znaczenia na przykład fakt, że przerwa w zatrudnieniu była dłuższa nż trzy miesiące, czy też stosunek pracy ustał na skutek porzucenia pracy lub został rozwiązany ze skutkiem natychmiastowym z winy pracownika itd. (przesłanki takie decydowały o utracie ciągłości pracy w zakresie uprawnień urlopowych w stanie prawnym sprzed nowelizacji kodeksu pracy w 1996 r.)
Niezależnie od sumy okresów zatrudnienia, do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, zalicza się również, na podstawie art. 155 § 1 k.p., okresy nauki. I tak, z tytułu ukończenia:
- zasadniczej lub innej równorzędnej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż trzy lata,
- średniej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż pięć lat,
- średniej szkoły zawodowej dla absolwentów zasadniczych (równorzędnych) szkół zawodowych - pięć lat,
- średniej szkoły ogólnokształcącej - cztery lata,
- szkoły policealnej - sześć lat,
- szkoły wyższej - osiem lat.
Okresów nauki w poszczególnych szkołach nie sumuje się, a warunkiem wliczenia nauki do stażu urlopowego jest ukończenie przez pracownika danej szkoły i uzyskanie określonego świadectwa lub dyplomu. Jeżeli okres nauki pokrywa się pracownikowi z okresem zatrudnienia, do okresu pracy, od którego zależy wymiaru urlopu, wlicza się bądź okres zatrudnienia, w którym pobierał naukę, bądź okres nauki - w zależności od tego, co jest korzystniejsze dla pracownika.
Przykład
Pracownik po wykorzystaniu urlopu w liczbie 20 dni roboczych (4 lata szkoły średniej i 4 lata pracy) w ciągu danego roku uzyskał tytuł licencjata. Przysługuje mu w tej sytuacji urlop uzupełniający w liczbie 6 dni roboczych, stanowiący różnicę między wymiarem wykorzystanego urlopu za ten rok a wyższym wymiarem, do którego uzyskał prawo w ciągu roku. Uzyskanie bowiem tytułu licencjata uprawnia do wliczenia 8 lat jako okresu nauki zaliczanego do stażu urlopowego.
Urlop proporcjonalny
Wprowadzona w wyniku nowelizacji kodeksu pracy instytucja urlopu proporcjonalnego stanowi odejście od zasady, według której w przypadku rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy w ciągu roku kalendarzowego obowiązek udzielenia pracownikowi urlopu w naturze lub wypłacenia ekwiwalentu pieniężnego zawsze obciążał pracodawcę zatrudniającego pracownika w dniu nabycia przez niego prawa do urlopu.
Od 1997 r. art. 1551 k.p. nakłada na dotychczasowego pracodawcę obowiązek rozliczenia się z pracownikiem (w naturze lub w formie ekwiwalentu) z urlopu wypoczynkowego należnego w roku ustania stosunku pracy w wymiarze proporcjonalnym do okresu zatrudnienia.
Natomiast kolejny pracodawca, zatrudniający pracownika w tym samym roku, jest obciążony częścią urlopu w wymiarze proporcjonalnym do okresu pozostałego do końca roku kalendarzowego lub do końca okresu zatrudnienia, jeśli zawarto umowę na czas określony lub czas wykonania określonej pracy.
Powołany przepis mówi o pracowniku uprawnionym do urlopu, dotyczy więc tylko tych pracowników, którzy nabyli prawo do urlopu cząstkowego (po sześciu miesiącach zatrudnienia) albo do urlopu w pełnym wymiarze.
W sytuacji gdy pracownik przed rozwiązaniem stosunku pracy wykorzystał przysługujący mu urlop wypoczynkowy w pełnym wymiarze lub w wymiarze wyższym niż wynikający z art. 155 § 1 k.p., pracodawcy nie przysługują w tym zakresie żadne roszczenia zwrotne.
Przykład
Pracownik wykorzystał w maju 2001 r. 18 dni urlopu wypoczynkowego z przysługujących mu 20 dni za ten rok. W sierpniu rozwiązał umowę o pracę, aby bezpośrednio podjąć zatrudnienie u innego pracodawcy. W tej sytuacji u kolejnego pracodawcy otrzyma urlop w odpowiednio niższym wymiarze - czyli 2 dni robocze. Obowiązuje bowiem zasada, że łączny wymiar urlopu w roku kalendarzowym nie może być wyższy niż wynikający z okresu przepracowanego w danym roku u wszystkich pracodawców.
Należy jeszcze podkreślić, że ustawodawca w art. 1551 k.p. nie przewiduje odstępstw od stosowania zasady proporcjonalności ze względu na przyczyny ustania stosunku pracy. Jeżeli zatem pracodawca wie, że w danym roku kalendarzowym ulegnie rozwiązaniu terminowa umowa o pracę lub nastąpi ustanie stosunku pracy w związku z przejściem pracownika na rentę lub emeryturę - udziela urlopu proporcjonalnego do przepracowanego okresu.
Przy ustalaniu wymiaru urlopu na podstawie art. 1551 i 1552 k.p. niepełny dzień urlopu zaokrągla się w górę do pełnego dnia (art. 1553 k.p.), natomiast zgodnie z § 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz.U. Nr 2, poz. 14) przy ustalaniu urlopu wypoczynkowego w wymiarze proporcjonalnym miesiąc kalendarzowy odpowiada 1/12 wymiaru urlopu przysługującego z art. 154 § 1 k.p. Niepełny kalendarzowy miesiąc pracy zaokrągla się w górę do pełnego miesiąca.
Zasady udzielania i wykorzystania urlopu wypoczynkowego
Pracodawca powinien udzielić pracownikowi urlopu w tym roku kalendarzowym, w którym pracownik nabył do tego prawo. Wyjątek od tej zasady stanowi art. 168 k.p., zgodnie z którym urlop za dany rok może być udzielony do końca pierwszego kwartału roku następnego. Zasady udzielania pracownikom urlopu określają art. 161-168 k.p. oraz powołane rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej.
Wynika z nich, że urlopy powinny być udzielane zgodnie z planem urlopów ustalonym przez pracodawcę samodzielnie lub w uzgodnieniu z organizacją związkową, jeżeli taka działa na terenie zakładu pracy. Planując urlopy pracodawca powinien wziąć pod uwagę przede wszystkim dwie przesłanki: wnioski pracowników dotyczące terminu wykorzystania urlopu oraz konieczność zapewnienia normalnego toku pracy.
Plan urlopów wiąże strony stosunku pracy w zakresie ustalonych w nim terminów, jednakże nie może to być traktowane w sposób bezwzględny. Kodeks pracy przewiduje możliwość przesunięcia terminu urlopu zarówno z inicjatywy pracownika, jak i pracodawcy, jednak nie może to nastąpić bez uzasadnienia.
Decydują w sprawie ważne przyczyny po stronie pracownika lub szczególne potrzeby zakładu pracy. Urlop w zasadzie powinien być wykorzystany jednorazowo, jednak na wniosek pracownika może być podzielony na części, przy czym co najmniej jedna część powinna obejmować nie mniej niż 14 kolejnych dni kalendarzowych.
Ekwiwalent pieniężny za nie wykorzystany urlop
Wypłata ekwiwalentu pieniężnego w zamian za przysługujący pracownikowi urlop bieżący i zaległy może nastąpić jedynie w wyjątkowych, ściśle określonych sytuacjach. Artykuł 171 k.p. stanowi, że ekwiwalent pieniężny przysługuje w razie:
- rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy,
- powołania pracownika do zasadniczej, okresowej lub zawodowej służby wojskowej w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego albo do odbycia przeszkolenia wojskowego trwającego dłużej niż trzy miesiące,
- niewykorzystania urlopu z powodu skierowania do pracy za granicą (jeśli przepis szczególny nie stanowi inaczej).
Komentarze