Wprowadzenie Serwis Prawa i obowiązki pracownika przygotowany został przede wszystkim dla pracowników, ale zamieszczone w nim informacje mogą być przydatne również dla pracodawców. W wymienionym serwisie przedstawiono prawa i obowiązku ogółu pracowników określone w przepisach Kodeksu pracy oraz w niektórych uregulowaniach pozakodeksowych. Jednym z podmiotów prawnego stosunku pracy, z którego wynikają określone prawa i obowiązki jest pracownik. Zgodnie z art.2 kodeksu pracy pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę (dalej "pojęcie pracownika"). Z podstawowych praw pracownika zawartych w rozdziale II działu pierwszego Kodeksu pracy na pierwszym miejscu ustawodawca wymienił prawo do pracy. W myśl art.10 par.1 k.p każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy. Zakaz wykonywania jakiejkolwiek pracy może wprowadzić tylko ustawa. Prawo do godziwego wynagrodzenia zostało określone w art.13 k.p, który stanowi, że wszelka praca wykonywana w ramach stosunku pracy musi być odpowiednio wynagradzana. Zostały w nim określone kierunki polityki płacowej, jaką powinny realizować pracodawcy i organy państwowe. Prawo do wypoczynku sformułowane w art.14 k.p. zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych. Wymiar tego wypoczynku zależy zarówno od posiadanego stażu pracy pracownika, jak i warunków jego pracy. Kolejne prawa pracownika, uznane za podstawowe zasady prawa pracy to prawo tworzenia związków zawodowych oraz prawo do uczestnictwa w zarządzaniu zakładem pracy (art. 18(1) k.p. i art.18(2) k.p. Regulacje zakresu tych praw zawarte są w przepisach odrębnych. Ze względu na pogarszające się warunki pracy polskiego pracownika w ostatnich latach (ciągle wzrastające bezrobocie, łamanie prawa pracy często przez pracodawców) na szczególną uwagę zasługują prawa zwalnianych pracowników. Pracownik zagrożony utratą pracy powinien wiedzieć, jakie w takiej sytuacji przysługują mu uprawnienia i jakie świadczenia należą się z mocy prawa.
Z wymienionych praw pracownika omówione zostały te prawa, które obecnie są realizowane. Należą do nich: prawo do godziwego wynagrodzenia, prawo do wypoczynku i prawa zwalnianych pracowników. Ze względu na trudną sytuację gospodarczą, państwo nie ma możliwości realizować polityki pełnego zatrudnienia, związkom zawodowym trudno bronić praw i interesów pracownika, udział pracownika w zarządzaniu zakładem jest coraz mniejszy, dlatego pozostałe prawa - prawo do pracy, prawo tworzenia związków zawodowych, udział pracowników w zarządzaniu - zostały w tym serwisie pominięte. Odpowiednikiem określonych uprawnień pracownika są określone obowiązki pracownika. Katalog podstawowych obowiązków pracownika został sformułowany w przepisach art. 100 k.p., na podstawie których można wyodrębnić następujące obowiązki pracownicze: Obowiązek sumiennego i starannego wykonywania pracy Obowiązek wykonywania poleceń przełożonych Obowiązek przestrzegania ustalonego czasu pracy Obowiązek przestrzegania porządku pracy i regulaminu pracy Obowiązek przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy Obowiązek dbałości o dobro pracodawcy Obowiązek przestrzegania zasad współżycia społecznego Wymienione obowiązki omówiono kolejno zgodnie z przyjętą systematyką w kodeksie pracy. Pracownika obowiązuje również zakaz konkurencji, co oznacza, że nie może on prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie dla podmiotu prowadzącego taką działalność. Pracownikowi za wzorowe wypełnianie swoich obowiązków mogą być przyznane nagrody i wyróżnienia, natomiast za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania ponosi przewidzianą prawem odpowiedzialność porządkową. Osobno zostały przedstawione Prawa i obowiązki pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Dotyczą one ochrony zdrowia i życia pracownika (prawo odmowy wykonania pracy) oraz przestrzegania przepisów i zasad bhp (konsekwencje ich lekceważenia). Pracownik może być podmiotem indywidualnego sporu z zakresu prawa pracy. Roszczeń objętych stosunkiem pracy pracownik może dochodzić na drodze sądowej. Najczęściej są to roszczenia wynikające z art. 45 k.p. i 56 k.p., czyli roszczenia dotyczące rozwiązania umowy o pracę. Dlatego wymienione roszczenia oraz sposób ich dochodzenia (postępowanie przed sądem pracy) zostały omówione w tym opracowaniu. Uzupełnieniem serwisu Prawa i obowiązki pracownika są najważniejsze akty prawne oraz praktyczne wzory i formularze.
Pojęcie pracownika Zgodnie z ustawową definicją pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę (art. 2 k.p.). Samo wskazanie podstawy zatrudnienia nie przesądza o tym, czy osoba wykonująca pracę w ramach tego zatrudnienia jest, czy nie jest pracownikiem. Nie zawsze powołanie, wybór i mianowanie prowadzą do powstania stosunku pracy, np. mianowanie na stanowisko w służbach mundurowych nie rodzi stosunku pracy, lecz szczególnego rodzaju stosunek służbowy. Odnosi się to, między innymi, do żołnierzy zawodowych, policjantów, funkcjonariuszy Straży Granicznej. Możliwa jest także sytuacja odwrotna - wskazana podstawa zatrudnienia może nie odpowiadać swoją nazwą aktowi będącemu źródłem stosunku pracy, a mimo to osoba zatrudniona będzie w rzeczywistości pracownikiem pozostającym w stosunku pracy. O skutku takim informuje bezpośrednio art. 22 § 11 k.p. W przypadku umowy o świadczenie usług niezbędnym warunkiem zakwalifikowania jej jako umowy o pracę jest ustalenie, że cechy istotne dla umowy o pracę mają charakter przeważający. Do tych cech należy przede wszystkim podporządkowanie pracownika, wymaganie osobistego świadczenia pracy oraz obciążenie podmiotu zatrudniającego ryzykiem prowadzenia zakładu pracy. Pracownikiem może być jedynie osoba fizyczna, która osiągnęła określony wiek oraz ma co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Zgodnie z art. 22 § 2 k.p. pracownikiem może być osoba, która ukończyła 18 lat. Jednak na warunkach określonych w dziale IX Kodeksu pracy ("Zatrudnianie młodocianych", art. 190-206), pracownikiem może być również osoba, która nie ukończyła 18 lat. Przepisy przewidują możliwość zatrudnienia osób w wieku 15-18 lat, a w pewnych przypadkach nawet młodszych, które przekroczyły jednak 14 lat. Możliwość zatrudnienia odnosi się przy tym tylko do tych młodocianych, którzy spełnią łącznie 2 przesłanki, tj. mają ukończoną co najmniej szkołę podstawową a także przedstawią świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża ich zdrowiu. Młodociani mogą być zatrudniani zgodnie z uzyskanymi kwalifikacjami zawodowymi, a gdy nie posiadają kwalifikacji zawodowych - jedynie w celu przygotowania zawodowego, a jeżeli ukończyli 16 lat - przy pracach prostych i porządkowych. Osoby powyżej 14 lat, które nie ukończyły jeszcze 15 lat, ale ukończyły szkołę podstawową, mogą być zatrudnione w celu nauki zawodu na wniosek przedstawiciela ustawowego. Zgodnie z art. 22 § 3 k.p. osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku. Osoba taka może dokonywać tych czynności samodzielnie, bez potrzeby wyrażenia na to zgody przez przedstawiciela ustawowego. Pojęcie "zdolność do czynności prawnych" należy interpretować zgodnie z rozumieniem przepisów Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności (art. 11 k.c.), tj. ukończenia 18 lat..). Ograniczoną zdolność do czynności prawnych ma osoba, która ukończyła 13. rok życia, a nie ukończyła 18 lat (art. 15 k.c.), osoba ubezwłasnowolniona częściowo (art. 16 § 1 k.c.) oraz osoba, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego na czas trwania postępowania o ubezwłasnowolnienie (art. 549 k.p.c.).