Obowiązki pracownika Do podstawowych obowiązków pracownika należy świadczenie pracy umówionego rodzaju. Obowiązek wykonywania pracy wynika z nawiązania stosunku pracy. Zgodnie z art.22 par.1 k.p. pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem. Treść tego obowiązku określają przepisy, które wskazują jak pracownik powinien spełniać świadczenie pracy. Obowiązki pracownika zostały sformułowane w art.100 par.1 i 2 k.p w formie katalogu podstawowych obowiązków pracowniczych. Nie jest to wyczerpujące wyliczenie wszystkich obowiązków pracownika, na co wskazuje zwrot "w szczególności". W tym przypadku mamy do czynienia z wyliczeniem przykładowym. Obowiązki pracownika zawiera wiele innych przepisów kodeksu pracy określając je w różnych kontekstach. Z treści tych obowiązków wynikają wymagania dotyczące sposobu zachowania się osób wykonujących pracę w ramach stosunku pracy. Obowiązki pracownicze mają charakter powszechny, odnoszą się do wszystkich pracowników, niezależnie od podstaw nawiązania stosunku pracy i rodzaju wykonywanej pracy. Jednak w stosunku do niektórych grup pracowników są uzupełniane obowiązkami dodatkowymi, wynikającymi z ich charakteru pracy. Przepisy kodeksu pracy określają obowiązki pracowników w sposób ogólny, konkretyzują je układy zbiorowe pracy, natomiast szczegółowe obowiązki pracowników zatrudnionych u danego pracodawcy ustalane są w regulaminach pracy. Zakres czynności pracownika Obowiązek sumiennego i starannego wykonywania pracy Art. 100 par.1 k.p. normuje podstawowy obowiązek dotyczący sposobu, w jaki pracownik powinien świadczyć swoją pracę. Na istotę tego obowiązku składają się dwa elementy: sumienność, która oznacza wykonywanie pracy w sposób możliwie najlepszy według intencji pracownika. Sumienne wykonywanie pracy to dołożenie wszelkich starań, wykorzystując siły i umiejętności, aby uzyskać jak najlepsze wyniki w pracy. Pracownik powinien pracować z pełnym zaangażowaniem i przejawiać odpowiednią inicjatywę. Kryterium sumienności pracowniczej ma charakter subiektywny, odwołuje się do właściwego stosunku psychicznego pracownika do wykonywanej pracy, uwzględnia indywidualne cechy pracownika, takie jak kwalifikacje, doświadczenie zawodowe, wiek, zdrowie. staranność charakteryzuje się dbałością o jakość pracy, do której pracownik jest obowiązany. Staranne wykonywanie pracy to dokładne i w oznaczonym czasie wykonywanie pracy, zgodnie z wymogami technicznymi i sposobami wynikającymi z procesu pracy. Obowiązek ten ma charakter obiektywny i może być wymiernie sprawdzony. Kryterium staranności pracowniczej odwołuje się do reguł wiedzy i doświadczeń, którymi pracownik powinien kierować się przy wykonywaniu pracy danego rodzaju. Należyta staranność nie jest wzorcem jednolitym dla wszystkich pracowników, dla poszczególnych zawodów są inne wzorce staranności.
Obowiązek wykonywania poleceń przełożonych Zgodnie z art. 100 par.1 k.p. pracownik jest obowiązany stosować się do poleceń przełożonych dotyczących pracy, jeżeli nie są sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Obowiązek wykonywania poleceń przełożonych odróżnia stosunek pracy od stosunków cywilnoprawnych, w ramach których wykonywana jest praca (np. zleceń lub umów o dzieło). Praca świadczona w ramach stosunku pracy jest pracą podporządkowaną, wykonywaną pod kierownictwem i na rzecz pracodawcy. Podporządkowanie pracownika poleceniom przełożonym podyktowane jest potrzebami takiej organizacji pracy, która umożliwia wykonanie zadań zakładu pracy. Jednak nie oznacza swobody w ustalaniu treści poleceń wydawanych przez przełożonych. Granice podporządkowania pracownika poleceniom pracodawcy wyznaczają przepisy prawa oraz treść umowy o pracę. Pracownik przede wszystkim powinien podporządkować się poleceniom, które wynikają z rodzaju umówionej pracy. Wyjątkiem od tej zasady może być polecenie wykonania innej pracy niż umówiona (art. 42 par.4 k.p.) lub praca w godzinach nadliczbowych (art.133 k.p.) W przypadku gdy polecenia przekraczają granice podporządkowania pracownik może odmówić jego wykonania, natomiast ma obowiązek odmówić wykonania polecenia, którego wykonanie prowadziłoby do popełnienia przestępstwa lub wykroczenia. Ponadto pracownik nie ma obowiązku wykonywania poleceń sprzecznych z zasadami współżycia społecznego czy społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Pracownik nie jest uprawniony do oceny słuszności poleceń służbowych przełożonych. Jeżeli błędnie uznał polecenie za nieważne, to z powodu samowolnego niewykonania polecenia ponosi przewidzianą prawem odpowiedzialność. Obowiązek przestrzegania ustalonego czasu pracy Z obowiązków szczegółowych pracownika, zawartych w par 2 art.100 k.p. na pierwszym miejscu wymieniony został obowiązek przestrzegania ustalonego czasu pracy. Od przestrzegania tego obowiązku zależy wypełnianie pozostałych obowiązków w procesie pracy. Zgodnie z treścią tego obowiązku pracownik powinien punktualnie przychodzić do pracy w określonym czasie, przestrzegać obowiązującej normy czasu pracy i ustalonego rozkładu czasu pracy. Przestrzeganie ustalonego w zakładzie czasu pracy odnosi się zarówno do rozkładu czasu dla ogółu zatrudnionych, jak i indywidualnego czasu pracy ustalonego dla konkretnego pracownika. Pracownik powinien przybyć do pracy w oznaczonym czasie i w stanie umożliwiającym jej podjęcie i wykonywanie, nie opuszczać bez wyraźnej konieczności stanowiska pracy, stosować się do przerw w pracy, a także realizować inne polecenia dotyczące czasu pracy (np. wykonanie pracy w dniu wolnym od pracy, jeżeli to wynika z potrzeb zakładu). Jeżeli pracownik przerywa pracę w innym czasie niż ustalony, przedłuża przerwy lub wcześniej opuszcza pracę, to w sposób wyraźny narusza omawiany obowiązek. Opuszczenie pracy przez pracownika bądź spóźnienie się do pracy uzasadniają tylko ważne przyczyny lub uzyskane wcześniej zwolnienie od pracy. Przyczyny te i zasady zwolnień określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz.U. Nr 60, poz. 281) Obowiązek przestrzegania porządku pracy Kolejnym obowiązkiem pracownika, o którym mowa w art.100 par.2 pkt 2 jest obowiązek przestrzegania ustalonego w zakładzie porządku pracy. Obejmuje on zarówno całokształt reguł zachowania pracownika w zakładzie pracy, jak i reguły określające sposób potwierdzania przez pracownika przybycia do pracy i obecności w pracy, zasady przebywania w zakładzie poza godzinami pracy, korzystania z pomieszczeń przeznaczonych na przechowywanie rzeczy osobistych oraz miejsc na palenie papierosów i spożywanie posiłków. Wymieniowe reguły zostały zamieszczone w regulaminach pracy oraz wewnętrznych zarządzeniach kierowników zakładu pracy Treść regulaminu pracy Regulamin pracy, określając prawa i obowiązki pracodawcy i pracowników związane z porządkiem w zakładzie pracy, powinien ustalać w szczególności: a) organizację pracy, warunki przebywania na terenie zakładu pracy w czasie pracy i po jej zakończeniu, wyposażenie pracowników w narzędzia i materiały, a także w odzież i obuwie robocze oraz w środki ochrony indywidualnej i higieny osobistej, b) systemy i rozkłady czasu pracy, c) porę nocną, d) termin, miejsce i czas wypłaty wynagrodzenia, e) wykazy prac wzbronionych pracownikom młodocianym oraz kobietom, f) rodzaje prac i wykaz stanowisk pracy dozwolonych pracownikom młodocianym w cel odbywania przygotowania zawodowego, g) obowiązki dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej, w tym także sposób informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, i) przyjęty u danego pracodawcy sposób potwierdzania przez pracowników przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy.
Regulamin pracy powinien zawierać informacje o karach stosowanych zgodnie z art. 108 z tytułu odpowiedzialności porządkowej pracowników. Oświadczenie pracownika o zapoznaniu się z treścią regulaminu Obowiązek przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy Obowiązkiem o istotnym znaczeniu dla zapewnienia ochrony zdrowia i życia pracownika jest obowiązek przestrzegania przepisów i zasad (bhp). Kodeks pracy w art. 211 określa szczegółowo treść tego obowiązku, uznanego za podstawowy obowiązek każdego pracownika. W myśl tych przepisów pracownik jest zobowiązany: 1) znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym, 2) wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych, 3) dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy, 4) stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem, 5) poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich, 6) niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie, 7) współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Do obowiązków pracownika związanych z przestrzeganiem przepisów i zasad bhp należy również przestrzeganie przepisów przeciwpożarowych (art.100 par.2 pkt 3). Obowiązek ten dotyczy zarówno bezpieczeństwa pracy, jak i ochrony mienia pracodawcy. Oświadczenie pracownika o zapoznaniu się z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy Skierowanie na badanie lekarskie Obowiązek dbałości o dobro pracodawcy W art. 100 par.2 pkt 4 jest mowa o obowiązku dbałości o dobro pracodawcy. Ochrona mienia pracodawcy oraz zachowanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę to szczegółowe postacie tego obowiązku. Zakres treści tego obowiązku określony został szeroko i obejmuje różne zachowania pracownika. Pracownik obowiązany jest przede wszystkim do poszanowania dobra pracodawcy pozostającego w jego dyspozycji. Powinien dbać o należyty stan powierzonych mu na czas pracy urządzeń, narzędzi i innych przedmiotów, używać ich zgodnie z przeznaczeniem, chronić przed uszkodzeniem i marnotrawstwem.
Dbałość o dobro pracodawcy przejawia się w zachowaniach pracownika, które nie mieszczą się w zakresie obowiązków wynikających wprost z przepisów prawa lub poleceń przełożonych. Pracownik powinien w sytuacjach koniecznych do zapobieżenia szkodom grożącym zakładowi pracy np. wskutek awarii lub klęsk żywiołowych podjąć odpowiednie działania nawet z własnej inicjatywy, nie czekając na polecenia przełożonych. Szczególnym przejawem dbałości o dobro pracodawcy jest obowiązek pracownika do dbałości o interesy i potrzeby pracodawcy. Pracownik jest zobowiązany podjąć pracę, gdy wymaga tego potrzeba, inną niż została określona w umowie o pracę (art.42 par.4 k.p.). lub świadczyć pracę ponad ustalony wymiar czasu pracy (art.133 par 1 k.p.). Pracownik ma również obowiązek zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Dotyczy to informacji organizacyjnych, produkcyjnych i handlowych, będących w posiadaniu pracownika, których ujawnienie mogłoby niekorzystnie wpłynąć na pozycję rynkową pracodawcy, zwłaszcza w przypadku wykorzystania ich przez konkurencję. Oświadczenie pracownika o zapoznaniu się z zakresem informacji objętych tajemnicą dla umówionego rodzaju pracy Poza ochroną tajemnicy pracodawcy pracownik jest obowiązany - o czym przypomina art. 100 par. 2 pkt 5 k.p. - do przestrzegania tajemnicy na podstawie odrębnych przepisów. Obowiązek zachowania tej tajemnicy wynika wyraźnie z przepisów prawa. Chodzi tu o informację stanowiące tajemnicę państwową oraz służbową, jak również tajemnicę przedsiębiorstwa. Należy tutaj mieć na względzie następujące przepisy: ustawę z dnia 22 stycznia 1999 o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. z 1999 r. Nr 11, poz.99 z póżn. zm.); ustawę z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. z 1993 r. Nr 47, poz.211 z póżn. zm.). Obowiązek przestrzegania zasad współżycia społecznego Treścią tego obowiązku jako obowiązku prawnego ustalonego w art.100 par 2 pkt 6 k.p. jest stosowanie się do norm pozaustawowych. Zasady współżycia społecznego, których powinien pracownik przestrzegać nie zostały sprecyzowane, gdyż sfera ta nie nadaje do szczegółowej regulacji. Odsyłają one bowiem do określonych reguł zachowania o charakterze moralnym oraz przyjętych zwyczajów i kultury danej grupy pracowniczej. Jako obowiązek przestrzegania zasad współżycia społecznego należy przyjąć, ze pracownik powinien być lojalny zarówno wobec pracodawcy, jak i innych pracowników. W regulaminach pracy wyszczególnia się określone zachowania pracownika, przyjęte jako zasady współżycia społecznego u danego pracodawcy, których pracownik powinien przestrzegać. Należą do nich: właściwe (uprzejme i taktowne) odnoszenie się pracownika do przełożonych, podwładnych i współpracowników; stwarzanie atmosfery życzliwości i koleżeńskiej współpracy; okazywanie pomocy podwładnym, zwłaszcza pracownikom młodocianym.